به گزارش خبرگزاری حوزه، «آئین کشورداری از دیدگاه امام علی (علیه السلام) » کتابی است به قلم مرحوم آیت الله العظمی محمد فاضل لنکرانی (ره) که حوزه نیوز در شماره های مختلف، مباحث خواندنی این کتاب را تقدیم نگاه شما علاقمندان خواهد کرد.

- ضرورت برخورد با خویشاوندان و حاشیه نشینان فاسد

در بینش اسلامی هدف از حکومت، پیاده شدن احکام الهی است و حکمران، امانتدار و نگهبان حقوق مردم محسوب می شود.

این اصل اسلامی، هم تکلیف حکمران را مشخص می کند و هم تکلیف خویشاوندان و نزدیکان حاکم را.

تکلیف حاکم این است که حکومت را شکار تصوّر نکند و در پی کسب مال و ثروت و جیفه دنیوی نباشد، بلکه تنها هدفش پیاده کردن احکام الهی باشد.

خویشان حاکم نیز وظیفه دارند حاکم را وسیله سوءاستفاده قرار ندهند و با نام و عنوان حاکم، زورگویی و چپاول گری را پیشه خود نسازند؛ ولی اگر چنین حرکتی را شروع کردند، حاکم به حکم اسلام مکلّف است برای پاسداری از عدالت اجتماعی و طرفداری از حقوق مستضعفان، با گرایش های نادرست آنان برخورد قاطع و جدّی داشته باشد و با قطع کردن ریشه ها و عوامل سوءاستفاده، از بی عدالتی، خودکامگی، چپاولگری و بی انصافی این قبیل حاشیه نشینان جلوگیری نماید:

ثُمَّ إِنَّ لِلْوَالِی خَاصَّةً وَ بِطَانَةً فِیهِمُ اسْتِئْثَارٌ وَ تَطَاوُلٌ وَ قِلَّةُ إِنْصَاف فِی مُعَامَلَة فَاحْسِمْ مَادَّةَ أُولَئِکَ بِقَطْعِ أَسْبَابِ تِلْکَ الاَْحْوَالِ.

وَ لا تُقْطِعَنَّ لاَِحَد مِنْ حَاشِیَتِکَ وَ حَامَّتِکَ قَطِیعَةً وَ لا یَطْمَعَنَّ مِنْکَ فِی اعْتِقَادِ عُقْدَة تَضُرُّ بِمَنْ یَلِیهَا مِنَ النَّاسِ فِی شِرْب أَوْ عَمَل مُشْتَرَک یَحْمِلُونَ مَئُونَتَهُ عَلَی غَیْرِهِمْ فَیَکُونَ مَهْنَأُ ذَلِکَ لَهُمْ دُونَکَ وَ عَیْبُهُ عَلَیْکَ فِی الدُّنْیَا وَ اْلآخِرَةِ.

همچنین فرماندار را نزدیکان و خویشانی است که به خودسری و گردن کشی و دست درازی [به مال مردم] و بی انصافی در خرید و فروش با آنان خو گرفته اند. تار و پود ایشان را با از بین بردن موجبات آن روش های نکوهیده، برانداز!

و به کسی از اطرافیان و خویشاوندانت، زمینی واگذار مکن و به هیچوجه اجازه مده [آنان] مزرعه ای بستانند که با تسلط بر آن مزرعه، موجبات زیان همسایگان را (از قبیل تجاوز به آب و یا تحمیل کارهایی که بایستی به طور شرکت انجام دهند)، فراهم آورند و هزینه کشتزار اینان بر روستاییان تحمیل شود. در این صورت، سودش برای آنان و بدنامی و سرزنش آن در دنیا و آخرت از آنِ تو خواهد بود.

در این جملات، حضرت روی برخی از اسباب و عوامل سوءاستفاده انگشت گذارده است و به خوبی نشان داده که چگونه خویشاوندان و حاشیه نشیان حاکم با توسل به عناوین مختلف، به چپاول و غارت اموال دیگران دست می زنند و از این که مِلک آنان در نزدیکی مِلک مستضعفی قرار گرفته است، ملک دیگران را تصاحب می کنند و از انجام کارهایی که مشترکاً بایستی انجام شود، طفره می روند.

مساوات در برابر قانون

یکی از اصول مهم و حیاتی در قوانین اسلام، اصل مساوات و برابری تمام افراد، در مقابل قانون است. بر اساس این اصل، شارع مقدس مجازات هر جرمی را برای همه افراد به طور مساوی مقرّر داشته است و تمام انسان ها بدون در نظر بودن مقام و شخصیت و موقعیت اجتماعی شان و بدون ملاحظه دوستی و فامیلی و... برای جرم یکسان، به کیفر یکسان خواهند رسید و هیچ مسأله ای مانع از اجرای مساوات نخواهد شد.

علی (علیه السلام) با همین دید خطاب به مالک اشتر می فرماید:

وَ أَلْزِمِ الْحَقَّ مَنْ لَزِمَهُ مِنَ الْقَرِیبِ وَ الْبَعِیدِ وَ کُنْ فِی ذَلِکَ صَابِراً مُحْتَسِباً وَاقِعاً ذَلِکَ مِنْ قَرَابَتِکَ وَ خَاصَّتِکَ حَیْثُ وَقَعَ وَ ابْتَغِ عَاقِبَتَهُ بِمَا یَثْقُلُ عَلَیْکَ مِنْهُ فَإِنَّ مَغَبَّةَ ذَلِکَ مَحْمُودَةٌ.

و همیشه حق و عدالت را گرچه بر نزدیک و دور باشد اجرا کن و در این راه بردبار و شکیبا باش و عملت را به حساب خدا بگذار، اگرچه از به کار بردن حق به خویشان و نزدیکانت زیان برسد. و همیشه به عاقبت حق بیندیش، زیرا که پایان حق، ستایش انگیز است.

اطلاع رسانی و توجیه اصولی مسائل

اسلام اعتماد متقابل مسؤولین و مردم به یکدیگر را یکی از ارکان حیاتی حکومت می شناسد و معتقد است که حاکم و مردم، بدون چنین اعتمادی قادر به ادامه حیات اجتماعی نخواهند بود.

همان طور که حاکم باید نسبت به مردم، اعتماد و حسن ظنّ داشته باشد، ضروری است که مردم نیز نسبت به حاکم اعتماد و حسن ظنّ داشته باشند. از این رو هرگاه مسائلی بر مردم مشتبه شد [و احتمال دادند جریان سوئی انجام گرفته است] و در اطراف عزل ها، نصب ها، قراردادها و... سؤالی برایشان مطرح گردید، حاکم وظیفه دارد تا مردم را در جریان قرار دهد و با توجیه اصولی و منطقی، اذهان امت اسلام را روشن، اعتمادشان را جلب و ابهام شان را مرتفع سازد:

وَ إِنْ ظَنَّتِ الرَّعِیَّةُ بِکَ حَیْفاً فَأَصْحِرْ لَهُمْ بِعُذْرِکَ وَ اعْدِلْ عَنْکَ ظُنُونَهُمْ بِإِصْحَارِکَ فَإِنَّ فِی ذَلِکَ رِیَاضَةً مِنْکَ لِنَفْسِکَ وَ رِفْقاً بِرَعِیَّتِکَ وَ إِعْذَاراً تَبْلُغُ بِهِ حَاجَتَکَ مِنْ تَقْوِیمِهِمْ عَلَی الْحَقِّ.

اگر مردم درباره تو گمان بد بردند، عذر و دلیلت را آشکارا برایشان مطرح کن و سوءظنّ مردم را از اذهانشان دور نما؛ زیرا این شیوه، درباره خود تو ریاضت و برای رعیت، لطف است و مرحمت؛ و این عذرخواهی وسیله ای خواهد بود که حقّ و عدالت را به آنان بیاموزی و به پیروی از حق وادارشان سازی.

از این جملات، نتایج حیاتی توجیه منطقی و اصولی مسائل نیز به شرح زیر روشن می شود:

۱. زمامداری که خود را ملزم به توجیه مسائل در مقابل مردم بداند، در واقع تفوّق و برتری مردم را نسبت به خود پذیرفته است.

این بینش [و به عبارت دیگر این نوع برخورد با مردم] باعث خواهد شد که والی بر نفس خودش تسلّط پیدا کند و با این تسلّط ـ که خود نوعی ریاضت است ـ بتواند با بدی ها و هواهای خود و دیگران مبارزه نماید.

۲. توجیه اصولی مسائل موجب می شود که مردم با حق آشنا شوند و خود را ملزم به رعایت حق و عدالت بدانند و از اجرا شدن آن ناخشنود نباشند.